**तळोदा तालुका (नंदुरबार जिल्हा) संपूर्ण माहिती आणि इतिहास** "तळोदा तिथे सातपुड्याची सावली" अशी एक म्हण या भागात प्रचलित आहे. सातपुडा पर्वतरांगांच्या कुशीत वसलेला हा तालुका निसर्गसौंदर्य आणि आदिवासी संस्कृतीने नटलेला आहे!
तापी नदीच्या काठावर वसलेला तळोदा हा नंदुरबार जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचा तालुका आहे. नंदुरबार जिल्हा हा महाराष्ट्रातील एक आदिवासीबहुल जिल्हा म्हणून ओळखला जातो, आणि तळोदा हे त्यातील एक निसर्गरम्य ठिकाण आहे.
प्राचीन इतिहासात तळोदा आणि नंदुरबार परिसराची पाळेमुळे सातवाहन काळापर्यंत (इ.स.पू. २०० ते इ.स. २००) मागे जातात. सातपुडा पर्वतांमधील गुहा आणि पुरातन अवशेष हे या भागाच्या प्राचीनतेचे द्योतक आहेत.
त्यानंतर मध्ययुगात (१३वे ते १६वे शतक) हा परिसर इस्लामी शासकांच्या अधिपत्याखाली आला. १७व्या शतकात मराठ्यांनी या भागावर आपला प्रभाव वाढवला, परंतु तळोदा हा मुख्यतः सातपुड्यातील दुर्गम भागात असल्याने स्वतंत्र राहिला.
१९व्या शतकात ब्रिटिशांनी या भागावर नियंत्रण मिळवले आणि नंदुरबार जिल्हा खानदेश प्रांताचा भाग बनला. तळोदा हे ब्रिटिश काळात एक महत्त्वाचे व्यापारी केंद्र होते, विशेषतः जंगलातील उत्पादने आणि शेतीसाठी.
स्वातंत्र्यानंतर तळोदा तालुका नंदुरबार तालुक्याचा भाग बनला आणि आजही येथील आदिवासी संस्कृती आणि परंपरा जपल्या जातात. या भागाला प्राचीन इतिहास आणि नैसर्गिक संपत्ती यांचा अनमोल ठेवा लाभला आहे.
तळोदा हे सातपुडा पर्वतांच्या सान्निध्यात आणि तापी नदीच्या काठावर वसलेले असल्याने येथील निसर्गसौंदर्य आणि शांतता प्रसिद्ध आहे. येथील आदिवासी लोकांचे लोकनृत्य, संगीत आणि हस्तकला हे या भागाचे वैशिष्ट्य आहे.
शिक्षणाच्या बाबतीत तळोदा हळूहळू प्रगती करत आहे. येथे प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळा आहेत, तर उच्च शिक्षणासाठी नंदुरबार शहरावर अवलंबून राहावे लागते.
नंदुरबार जिल्ह्यातील औद्योगिक विकासाचा प्रभाव तळोद्यापर्यंत पोहोचत असून, शेती आणि वनउत्पादने येथील अर्थव्यवस्थेचा कणा आहेत. तळोदा हे छोटे शहर असले तरी त्याचा वेगाने विस्तार होत आहे.
तळोद्याच्या पश्चिमेला गुजरात राज्य, उत्तरेस अक्राणी (धडगाव) तालुका, पूर्वेस शहादा तालुका आणि दक्षिणेला नंदुरबार तालुका आहे.
तळोदा तालुक्याविषयी वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्टी
राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ७५२जी हा तळोदा तालुक्यातून जातो, जो नंदुरबारला गुजरातशी जोडतो.
तळोदा हे नाव ‘तळ’ (तलाव किंवा खालचा भाग) आणि ‘ओदा’ (ओलसर जमीन) यावरून पडले असावे, असे स्थानिकांचे मत आहे.
सातपुडा पर्वतांच्या रांगांमुळे तळोदा तालुका हा जैवविविधतेने समृद्ध आहे; येथे अनेक दुर्मीळ वनस्पती आणि प्राणी आढळतात.
तापी नदी ही तळोदा तालुक्याची जीवनरेखा आहे; ती सातपुड्यातून उगम पावते आणि खानदेशातून पुढे वाहते.
तळोद्यातील आदिवासी समुदायाची ‘तारपा’ नृत्य आणि ‘पावरी’ संगीत ही सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये आहेत.
दरवर्षी होणारा ‘होळी उत्सव’ आणि ‘पोळा’ सण येथील आदिवासी आणि ग्रामीण संस्कृतीचे प्रतीक आहेत.
तळोदा परिसरात सातपुड्यातील डोंगररांगा आणि धबधबे पर्यटकांना आकर्षित करतात, विशेषतः पावसाळ्यात.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा या भागावर थेट प्रभाव नव्हता, परंतु मराठ्यांनी सातपुडा परिसरात आपली छाप सोडली होती.
तळोदा हे ब्रिटिश काळात जंगलातील लाकडासाठी प्रसिद्ध होते; आजही वनउत्पादने येथील अर्थव्यवस्थेचा भाग आहेत.
येथील प्रमुख पिकांमध्ये मका, बाजरी, तूर आणि कापूस यांचा समावेश होतो; खरीप हंगामात ही पिके घेतली जातात.
तळोदा तालुक्यातील काही गावे जंगलात वसलेली असून, येथील लोकांचे जीवन अजूनही निसर्गाशी निगडित आहे.
तळोदा हे नंदुरबार जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचे बाजारपेठेचे ठिकाण आहे, जिथे शेतीमाल आणि वनउत्पादनांची खरेदी-विक्री होते.
येथील स्थानिकांना ‘तळोदेकर’ म्हणून संबोधले जाते; मराठी, भिल्ली आणि गुजराती या प्रमुख भाषा येथे बोलल्या जातात.
तळोदा परिसरातील ‘तोरणमाळ’ हे सातपुड्यातील एक प्रसिद्ध हिल स्टेशन आहे, जे तालुक्याच्या जवळ आहे.
तळोदा तालुका हा पर्यटन आणि शेतीसाठी हळूहळू विकसित होत असून, भविष्यात येथील नैसर्गिक संपत्तीला महत्त्व प्राप्त होईल.